Emekçi kadınların hakları

Türkiye, kadın istihdamının düşük olduğu ülkelerden biri. 2004 yılında yüzde 20.8 olan kadın istihdam oranı özellikle 2008 krizinden sonra düzenli bir artış sergilemeye başladı. Her yıl yüzde 0.5 – 1.0 arasında artan kadın istihdam oranı 2010’da yüzde 24.0’e, 2015’te yüzde 27.5’e, 2018 yılında da yüzde 29.4’e yükseldi. 2019 yılında yüzde 28.7’ye gerileyen kadın istihdam oranı, pandeminin ilk aylarında aylık bazda önceki yılın 4 puan altına kadar düştü. Temmuz ayından itibaren fark azalmaya başladı. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) kesin verileri 22 Mart’ta yayımlayacak ancak 2020 yılı genelinde kadın istihdam oranının 2019 yılının hayli altında kalacağını söylemek mümkün. Uzun bir aradan sonra kadın istihdam oranı ilk defa iki yıl üst üste azalmış olacak.

Bir ülkenin refah seviyesinin yükselmesi ve insan kaynaklarının daha iyi değerlendirilebilmesi için kadın istihdamının artırılması büyük önem taşıyor. Emekçi Kadınlar Günü vesilesiyle çalışan kadınların çeşitli kanunlarda yer alan haklarını derledik.

İŞVEREN CİNSİYET AYRIMI YAPAMAZ

İş Kanunu’nun 5. maddesi uyarınca iş ilişkisinde cinsiyet ayrımı yapılamaz. İşveren, biyolojik veya işin niteliğine ilişkin sebepler zorunlu kılmadıkça, bir işçiye, işe alımda, çalışma şartlarının oluşturulmasında, çalışma sırasında ve işten çıkarmada cinsiyet veya gebelik nedeniyle doğrudan veya dolaylı farklı işlem yapamaz. Aynı veya eşit değerde bir iş için cinsiyet nedeniyle daha düşük ücret veremez. İşçinin cinsiyeti nedeniyle özel koruyucu hükümlerin uygulanması, daha düşük bir ücretin uygulanmasını haklı kılmaz. Bu kurallara aykırı davranıldığında işçi dört aya kadar ücreti tutarındaki ayrımcılık tazminatının yanı sıra yoksun bırakıldığı haklarını da talep edebilir. Örneğin, cinsiyetinden dolayı eksik ücret ödendi ise geriye dönük farkları isteyebilir.

EVLENEN KADIN İŞÇİNİN KIDEM TAZMİNATI HAKKI

Kıdem tazminatı normalde emeklilikte veya 15 yıl sigortalılık 3600 prim günü gibi yaş dışındaki emeklilik koşullarının yerine getirilmesi, işçinin haklı nedenle iş akdini feshetmesi, işverenin işçiyi işten çıkartması gibi hallerde ödenir.

Yeni evlenen kadın işçilere bu konuda bir ayrıcalık tanınıyor. Kadın işçi, resmi nikâh tarihinden itibaren bir yıl içinde işten ayrılırsa kıdem tazminatı alabilir.

HAMİLELİĞİ GİZLEMEYİN, RAPOR ALIP YAZILI BİLGİ VERİN

Kadın çalışanlar, hamile kaldıkları öğrenilirse işten çıkartılabilecekleri endişesiyle işverenden hamile olduklarını gizliyorlar. Mevzuat uyarınca, kadın çalışanların gebelik halinde, alacağı sağlık raporu ile en kısa sürede işvereni bilgilendirmesi gerekir. Hamileliğin gizlenmesi, işveren açısından haklı fesih nedeni oluşturur. İşveren, hamileliğin gizlenmesi nedeniyle işçisini tazminatsız olarak işten atabilir. İşverenin bilgilendirildiğini kanıtlayabilmek için, bilgilendirmenin yazılı yapılması gerekir. Bu noter aracılığıyla olabileceği gibi elektronik posta yoluyla da yapılabilir.

Kadın işçi, hamile olduğu dönemde başka gerekçelerle işten çıkartılabilir ama hamilelik nedeniyle çıkartılamaz. Hamilelik nedeniyle işten çıkartıldığını düşünen kadın, en az 30 işçi çalıştıran bir iş yerinde 6 ayı aşkın süre çalışmış ise işe iade davası açabilir. İşe iade davası kazanan işçiye boşta geçen süreler için 4 aylık ücretinin yanı sıra işe başlatılmaması halinde 4 ila 8 aylık ücret tutarında işe başlatmama tazminatı ödenir.

İş güvencesi kapsamında olmayan kadın işçi işe iade davası açamaz ama kötü niyet tazminatı ya da ayrımcılık tazminatı davası açabilir. Kötü niyet tazminatında 3 ay, ayrımcılık tazminatında da 4 aylık ücret tutarına kadar tazminat ödenir.

HAMİLE VE EMZİREN KADINA GECE ÇALIŞMA YASAĞI

İşveren, işçisinin hamile olduğunu öğrendiği andan itibaren, sağlığını ve güvenliğini riske atacak şekilde çalıştıramaz. Çalışma koşullarını buna göre değiştirmek, gerekirse daha hafif işte çalıştırmak zorundadır. Çalışma şartlarındaki bu değişikliklerden dolayı ücretinde indirim yapamaz.

İşyerinde hamile kadını çalıştırmaya uygun hafif bir iş yoksa ücretsiz izin verme yoluna gidebilir.

Hamile kadınlar, doğuma kadar geçen sürede 20.00-06.00 saatleri arasında çalışmaya zorlanamaz. Yarısından fazlası 20.00-06:00 arasına denk gelen gece vardiyalarında çalıştırılamazlar.

Yeni doğum yapmış kadınlar, doğumu izleyen bir yıl boyunca da gece çalıştırılamazlar. Bir yıllık sürenin sonunda sağlık ve güvenlik açısından sakıncalı olduğuna ilişkin sağlık raporu alınması halinde, raporda belirtilen süre boyunca gece çalıştırma yasağı devam eder. Hamile ve emziren kadınların günlük çalışma süresi de 7.5 saati aşamaz.

16 HAFTA ANALIK İZNİ

Kadın işçiler doğumdan önce ve sonra 8’er hafta analık izni kullanır. Analık izninde kadın sigortalıya son 3 aylık dönemdeki prime esas kazancının 3’te 2’si oranında iş göremezlik ödeneği verilir. Bu haktan yararlanabilmek için son bir yılda 90 gün sigorta primi ödenmiş olması gerekiyor.

Önümüzdeki günlerde TBMM’ye sunulması planlanan yasa taslağında 3 aylık ortalama kazanç yerine 12 aylık kazanç üzerinden ödenek bağlanması ve son bir yılda 180 günden az primi bulunanların iş göremezlik ödeneğinin iki asgari ücret tutarında kazancı olan işçiye yapılan ödemeyi aşmaması öngörülüyor.

EVLAT EDİNENLERE 8 HAFTA ANALIK İZNİ

Üç yaşını doldurmamış çocuğu evlat edinen eşlerden birine veya evlat edinen eşe, çocuğun aileye teslim edildiği tarihten itibaren 8 hafta analık izni kullandırılır.

MEMUR VE İŞÇİNİN SÜT İZNİ

Kadın işçilere bir yaşından küçük çocuklarını emzirmeleri için günde 1.5 saat süt izni verilir. Kadın memurlara ise analık izin süresinin bitiminden itibaren ilk altı ayda günde 3 saat, ikinci altı ayda günde 1.5 saat süt izni kullandırılır.

DOĞUM SONRASI 2- 6 AY YARIM ÇALIŞMA HAKKI

Analık izninin bitiminden itibaren, çocuğun hayatta olması şartıyla kadın işçi ve memur ile üç yaşını doldurmamış çocuğu evlat edinen kadın veya erkek işçi/memurlara istekleri hâlinde yarım çalışma izni verilir. Kadın çalışanlar, birinci doğumda 2 ay, ikinci doğumda 4 ay, sonraki doğumlarda ise 6 ay süreyle yarım gün çalışabilirler. Çoğul doğum hâlinde bu sürelere otuzar gün eklenir. Çocuğun engelli doğması hâlinde ise bir yıl süreyle yarım gün çalışma hakkı tanınır.

Özel sektörde işveren, yarım gün ücretsiz çalışma hakkının kullanıldığı dönemde yarım aylık ücret öder. İşsizlik Fonu’ndan da brüt asgari ücretin yarısı tutarında ödeme yapılır. 2021 yılı için İşsizlik Fonu’ndan ayda 1.788 TL ödeme yapılıyor.

Yarı zamanlı çalışma döneminde yarım maaş hakkından yararlanabilmek için, işçi adına son 3 yılda en az 600 gün prim bildirilmesi gerekiyor. İŞKUR’a, analık hali izninin bitiminden itibaren 30 gün içinde yazılı başvuruda bulunanlar yarım maaş hakkından yararlanabilir.

Kadın memurlar yarım gün çalıştıkları süre boyunca, fiili çalışmaya bağlı yapılan ödemeler hariç tam maaş almaya devam ederler.

DOĞUM SONRASI ÜCRETSİZ İZİN

Doğum yapan memur, talep ederse 16 haftalık analık izninin veya 6 aya kadar olan yarım gün çalışma döneminin bitiminden itibaren 24 aya kadar ücretsiz izin kullanabilir.

Kadın işçiler ise 16 haftalık analık izni süresinin bitiminden itibaren 6 aya kadar ücretsiz izin kullanabilir.

ÇALIŞAN ANNELERİN YARIM ZAMANLI ÇALIŞMA HAKKI

2016 yılında çıkartılan kanunla kadın işçi ve memurlara, çocuk okula başlayıncaya kadar yarım zamanlı çalışma hakkı tanındı. İşçiler bu hakkı kullanmaya başladı. Hangi memurların bu haktan yararlanabileceğine ilişkin yönetmelik yayımlanamadığı için, uygulama memurlarda henüz hayata geçirilemedi.

6 YILA KADAR DOĞUM BORÇLANMASI

İşçi, memur, esnaf statüsündeki kadınlar, doğumdan sonra boşta geçen sürelerinin 2 yıla kadar olan kısmı için borçlanma yapabiliyor. Borçlanma hakkı, 3 çocuğa kadar kullanılabiliyor. Üç çocuğu bulunan anne, boşta geçen sürelerinin toplam 6 yıla kadar olan kısmı için doğum borçlanması yapabilir.

STAJ SİGORTASI OLAN KADINLARDA DOĞUM BORÇLANMASI

Doğum borçlanması hakkından yararlanabilmek için, normalde doğumdan önce işçi, memur veya esnaf statüsünde sigortalı olmak gerekiyor. Ancak, staj sigortası bulunan kadınlar, staj yaptıkları tarih ile normal çalışmaya başladıkları tarih arasında doğan çocukları için doğum borçlanması yapabilirler.

150 KADIN ÇALIŞAN OLAN İŞ YERİNE KREŞ YÜKÜMLÜLÜĞÜ

Kadın çalışanlarının sayısı 150 ve daha fazla olan işyerlerinin kreş yükümlülüğü bulunuyor. İşveren ya doğrudan kreş açmak, ya da mevcut kreşlerden hizmet satın almak veya başka işverenlerle ortak kreş açmak zorunda.

İşyerinde çalışan kadın sayısının 150 ve üzerinde olup olmadığı belirlenirken kadınların yaşı, çocuğu olup olmaması veya medeni durumu dikkate alınmaz.

İşveren, 150 ve üzerinde kadın işçi çalıştırdığı halde kreş yükümlülüğünü yerine getirmezse, 0-6 yaş arasında çocuğu bulunan kadın işçi için iş akdini haklı fesih sebebi doğar. Bu durumda, çocuğu bulunan kadın işçi kıdem tazminatını talep ederek, iş akdini feshedebilir. Ancak, iş akdini feshetmeden önce işverene noterden ihtarname çekerek süre vermesi gerekir. Verilen sürede işveren yükümlülüğünü yerine getirmezse iş akdinin feshi yoluna gidebilir.

ENGELLİ ÇOCUK ANNESİNE ERKEN EMEKLİLİK HAKKI

Başkasının bakımına muhtaç derecede ağır engelli çocuğu bulunan annelerin, 1 Ekim 2008 tarihinden sonraki çalışma sürelerine yüzde 25 oranında ilave edilir. İlave edilen bu süreler emeklilik yaş haddinden de indirilir. Engelli çocuğu hayatta iken 20 yıl çalışan kadının çalışma süresine 5 yıl ilave edilip, emeklilik yaşı da 5 yıl öne çekilebilir. Yaş haddinden indirilecek süre konusunda bir sınırlama bulunmuyor. Bu haktan yararlanabilmek için çocuğun ağır engelli olduğuna dair rapor alınarak SGK’ya verilmesi gerekir.